Τελικά, με ποιον είναι ο ...Θεός;

Η επίκληση του Θεού στους πολέμους δεν αντανακλά απαραίτητα θρησκευτική πίστη, αλλά λειτουργεί ως “εργαλείο” συσπείρωσης και ηθικής δικαίωσης…

Η θρησκεία, στις πιο κρίσιμες στιγμές ενός λαού, επιστρατεύεται συχνά, δυστυχώς όχι για να καλλιεργήσει την ειρήνη, αλλά για να προσφέρει νομιμοποίηση, ηθική κάλυψη και ψυχολογική παρηγοριά. Όταν οι άνθρωποι φοβούνται, όταν πονάνε ή όταν καλούνται να σκοτώσουν, η ιδέα ότι ενεργούν με θεϊκή έγκριση γίνεται ένα πανίσχυρο “εργαλείο”…

Σε κάθε πόλεμο φίλοι μου, παλιό ή σύγχρονο, υπάρχει ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται σχεδόν μηχανικά. Κάθε πλευρά δηλώνει με βεβαιότητα πως “ο Θεός είναι μαζί της”.

Είτε πρόκειται για κρατικούς ηγέτες, είτε για στρατιώτες στο πεδίο της μάχης, ή ακόμη και για απλούς πολίτες, η πεποίθηση πως η δική τους πλευρά έχει τη θεϊκή εύνοια φαίνεται να προσφέρει παρηγοριά, δύναμη, και το πιο σημαντικό νομιμοποίηση.

Το ερώτημα, όμως, παραμένει: “Πώς γίνεται και τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα να πιστεύουν ότι ο Θεός είναι μαζί τους”;

Αυτό το φαινόμενο δεν είναι απλώς θρησκευτικό, είναι κυρίως κοινωνικό και πολιτικό. Η επίκληση του Θεού στους πολέμους δεν αντανακλά απαραίτητα θρησκευτική πίστη, αλλά λειτουργεί ως “εργαλείο” συσπείρωσης και ηθικής δικαίωσης. Επίσης, η θρησκεία συχνά χρησιμοποιείται ως νομιμοποιητικός μηχανισμός βίας.

Η ιδέα ότι ο Θεός είναι “με το μέρος μας”, δεν αποτελεί επινόηση της σύγχρονης εποχής. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα διαχρονικό μοτίβο που συναντάμε σε διαφορετικά πολιτισμικά και ιστορικά πλαίσια.

Από την εποχή του Ομήρου και παλιότερα, τις σταυροφορίες και μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τους σημερινούς πολέμους στη Μέση Ανατολή, οι ηγέτες όλων των εποχών προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τον δικό τους αγώνα ως δίκαιο, ηθικό και καθοδηγούμενο από θεϊκή βούληση.

Κατά τον Μεσαίωνα, οι σταυροφόροι θεωρούσαν ότι πολεμούν για τον Θεό και ότι ο πόλεμος τους ήταν “ιερός”. Αντίστοιχα, στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο, τόσο οι Βόρειοι όσο και οι Νότιοι επικαλούνταν τον ίδιο Θεό.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Αβραάμ Λίνκολν το είχε επισημάνει με πικρία: “Και οι δύο διαβάζουν την ίδια Βίβλο και προσεύχονται στον ίδιο Θεό, και όμως ο ένας ζητά τη βοήθειά Του για να υποδουλώσει τον άλλον”.

Η κοινωνιολογία και η πολιτική επιστήμη μας δίνουν χρήσιμα εργαλεία για να κατανοήσουμε αυτό το φαινόμενο. Σύμφωνα με τον Max Weber, “η εξουσία χρειάζεται νομιμοποίηση για να επιβιώσει”.

Η επίκληση του Θεού προσφέρει την πιο ισχυρή μορφή νομιμοποίησης, γιατί μετατρέπει τον πολιτικό στόχο σε ηθικό καθήκον. Όταν ένας λαός πιστεύει ότι υπερασπίζεται τον εαυτό του με την υποστήριξη του Θεού, αποκτά ένα αίσθημα ανωτερότητας, εσωτερικής δικαίωσης και αδιάλλακτης πίστης στον σκοπό του.

Αλλά και η ψυχολογία παίζει τον ρόλο της. Σε συνθήκες πολέμου, όπου κυριαρχεί ο φόβος, η ανασφάλεια και ο θάνατος, η πίστη σε μια ανώτερη δύναμη λειτουργεί ως καταφύγιο. Η πεποίθηση ότι “ο Θεός είναι μαζί μας” προσφέρει πνευματική ασφάλεια και μειώνει το ηθικό άγχος που συνοδεύει τη βία.

Στη σύγχρονη εποχή, το φαινόμενο παραμένει επίκαιρο. Σε συγκρούσεις όπως αυτή ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ιράν ή ανάμεσα σε διάφορες θρησκευτικές ομάδες σε άλλες εμπόλεμες περιοχές, η επίκληση του Θεού εξακολουθεί να χρησιμοποιείται είτε ρητά είτε έμμεσα. Πολιτικοί λόγοι, στρατιωτικές ανακοινώσεις, αλλά και δημόσιες τελετές, περιλαμβάνουν συχνά θρησκευτική φρασεολογία.

Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι είναι βαθιά πιστοί και θρησκευόμενοι, σημαίνει ότι γνωρίζουν τη δύναμη που έχει η θρησκευτική γλώσσα να κινητοποιεί μάζες και να στηρίζει πολεμικές αφηγήσεις.

Υπενθυμίζω τον Στάλιν, ο οποίος αν και άθεος, συνεργάστηκε με τη Ρωσσική Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, κυρίως μετά το 1941. Η Εκκλησία χρησιμοποιήθηκε για να ενισχύσει το ηθικό του στρατού και να προβληθεί η ιδέα του “πατριωτικού καθήκοντος” ενάντια στον “εισβολέα”, έννοιες που συνδέονταν στενά με την παράδοση και την πίστη.

Συνοψίζοντας, η θρησκεία, στις πιο κρίσιμες στιγμές ενός λαού, επιστρατεύεται συχνά, δυστυχώς όχι για να καλλιεργήσει την ειρήνη, αλλά για να προσφέρει νομιμοποίηση, ηθική κάλυψη και ψυχολογική παρηγοριά.

Όταν οι άνθρωποι φοβούνται, όταν πονάνε ή όταν καλούνται να σκοτώσουν, η ιδέα ότι ενεργούν με θεϊκή έγκριση γίνεται ένα πανίσχυρο “εργαλείο”.

Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η πίστη είναι από μόνη της προβληματική. Το πρόβλημα ξεκινά όταν η πίστη μετατρέπεται σε “όπλο”, όταν ο Θεός γίνεται σημαία πολέμου και όχι πηγή συμφιλίωσης και ειρήνης. Όταν δύο αντίπαλες πλευρές επικαλούνται τον Θεό για να δικαιολογήσουν τον θάνατο, τότε ίσως δεν ακούμε πια τη φωνή του Θεού, αλλά τον αποκρουστικό ήχο των ανθρώπινων συμφερόντων.

Ίσως λοιπόν φίλοι μου, να πρέπει να σταματήσουμε να ρωτάμε “με ποιον είναι ο Θεός” και να αρχίσουμε να αναρωτιόμαστε: “Ποιοι είμαστε εμείς και με ποιο δικαίωμα τον χρησιμοποιούμε με αυτόν τον τρόπο”;